Over teeltverschillen tussen eenjarigen en vaste planten…

In ons eboek staat een pagina met daarop levensgroot de vraag: “Ben jij al een vasteplanten-eter?!” Omdat hiermee een forse duurzaamheidsslag kan worden geslagen… De meeste planten die we nu eten zijn eenjarig (groentes, maar ook basisvoedsel zoals piepers en pinda’s): in slechts één jaar tijd ronden ze hun hele levenscyclus af, van zaadje tot plantje tot zaadje (of knol of peulvrucht)…

Kijkend naar natuurlijke ecosystemen, kom je heel veel meer vaste planten tegen dan eenjarigen… Voor de teelt van vaste planten gelden echter andere uitgangspunten dan voor eenjarigenteelt; het is logisch dat het best even wennen is om van eenjarigenteelt naar méér meerjarigen te gaan… Het werkt net even anders…

Ik bezocht onlangs een prachtige, fijn lopende zorgboerderij. Op een zorgboerderij is het uiteraard van het grootste belang dat zaken niet ingewikkeld worden, planten op overzichtelijke rechte rijtjes zijn er ook om die reden passend.

In een van de bedden was gestart met wat rijtjes vaste planten. Dit bed deed niet mee in de teeltwisseling nu deze vaste planten vele jaren blijven leven en daarbij om diverse redenen bij voorkeur op dezelfde plaats blijven staan… Dit zijn dus geen bedden waar je regelmatig even met de frees overheen kunt gaan…

Het is bij vasteplantenteelt belangrijk dat je begint met een ‘schoon velletje’: een stukje land waar de ‘onkruiddruk’ laag is… Dat is een van de redenen waarom permaculturisten, zowel op kleine als op middelgrote schaal, zo hun best doen met ‘sheetmulchen’ en dergelijke… (zie ook mijn blogbericht Sheetmulchen met een zachte g).

Wil je namelijk, om welke reden dan ook, dat de tuin er ‘netjes’, overzichtelijk uitziet en begin je vaste planten te telen op een stuk land waar allerhande ‘wortelonkruiden’ welig tieren, dan creëer je een eindeloze bron van werk… De reeds aanwezige vaste planten (soms wortelonkruiden genoemd) hebben niet alleen een voorsprong op jouw gewassen, ze komen na schoffelen ook nog eens voortdurend terug en nestelen zich in de wortelstelsels van de door jou wél gewenste planten… Met andere woorden, vasteplantenteelt op een manier van een eenjarigentuinderij is doorgaans niet praktisch. Je staat voor een keuze: of je kiest ervoor om de kruidlaag (van in dit geval ‘wortelonkruiden’) niet, of slechts minimaal, te beheren en de tuin verandert in een wilde weelde, of je zorgt voor een ‘schoon velletje’.

Nu is sheetmulchen natuurlijk een hele hoop werk, maar het is wel eenmalig en juist geen eindeloze bron van werk. En dat is wat het vanuit permacultuurlogica soms toch een gerechtvaardigde investering maakt.

Het overschakelen naar een voedselpatroon en teeltwijzen die meer rusten op vaste planten is prachtig duidelijk beschreven door de ervaren boer, ingenieur en ecoloog Mark Shepard, wiens boek Herstellende landbouw door onze Stichting Permacultuur Onderwijs is vertaald naar het Nederlands en waar nodig bewerkt voor ons klimaat. Kijk het boek in op onze website en bestel het bij onze stichting om zo ons werk mede mogelijk te maken 🙂 Op deze pagina kun je Herstellende landbouw inzien en bestellen!

Lees ook deze eerdere blogs over vaste planten…

• Vaste planten eten
• De ‘Typische’ permacultuur-tuin bestaat niet!
• Eet jij ecosystemen?
• Voorjaar in de vaste-plantentuin!
• Voorjaar in de vaste-plantentuin! (deel 2)

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

De zon schijnt, het is half februari en ik begin voorjaarskriebels te krijgen… Best uitdagend want de sneeuw is nog maar net gesmolten en de IJsheiligen zijn nog 3 maanden van ons verwijderd! Nog geen tijd dus om al van alles te gaan zaaien, want voor ik het weet zit ik dan straks weer met een boel lange pierige plantjes, wellicht zelfs middenin een vorstperiode…

Tuurlijk zijn er uitzonderingen. Een Chayote is in haar pot gestopt, en wellicht begin ik vlot aan tomaten, die kunnen dan mooi de tomatenplant opvolgen die nog altijd vrucht staat te dragen in onze woonkamer! De tomatenplant in onze woonkamer is een schoolvoorbeeld van een lange dunne plant:

De lange dunne tomatenplant die nog altijd vrucht staat te dragen in de woonkamer is bewust zo lang geteeld in het kader van een future of food-experiment van de universiteit Utrecht, en aan ons gedoneerd aan het einde van een experiment. Denkend aan de future of food komen wij steeds meer uit bij meer vaste planten, en een bescheidener aantal landbouwhuisdieren, alles als onderdeel van een divers ecosysteem. Van monocultuur naar permacultuur. Het draait er dus om of eten in een ecosysteem is opgegroeid. Een flinke paradigmashift.

In het kader hiervan hebben we diverse eetbare vaste planten staan. Sommige lijken wat op de tomaat, in dit klimaat in elk geval buiten eenjarig, maar bij voldoende warmte en licht kan die het wel langer volhouden… Bijvoorbeeld Pepino meloenpeer: een grappige, heerlijk zoete vrucht die net als de Chayote de grens tussen groente en fruit doet vervagen… En andere kunnen prima tegen vorst, zoals de Siberische kiwi en de Hablitzia tamnoïdes oftewel Rankspinazie. Zij hoeven dus niet steeds opnieuw te worden gezaaid, wat ook wel weer een beetje rommelt met mijn voorjaarskriebels… Maar in dit klimaat blijft er voorlopig in elk geval, nog genoeg te zaaien.

In zijn algemeenheid heb ik liever stevige, gedrongen plantjes die voldoende licht (van boven!) hebben gehad. Ook zaailingen hebben immers licht van boven nodig om later groot en sterk te kunnen worden, en buiten in de kas is het voorlopig nog te koud om te zaaien…

Ik kan echter wel alvast: de bloempotten gaan sorteren, rondjes knippen om de tomaten straks te beschermen tegen slakken en het langzaam ontluikende voorjaar observeren!

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

Een van mijn ecologiedocenten zei altijd: “Plants rule the world!” Hij had natuurlijk gelijk! Het belang van planten is nauwelijks te onderschatten. Ook heb ik er een enorm zwak voor, blijkend uit mijn hele levenswandel. Maar dat betekent niet dat ik nergens anders meer oog voor heb. Sterker nog, de breedte van permacultuur maakt juist dat het me zo ontzettend aanspreekt: integrale visies, kijken naar het geheel… Vaarwel aan de ‘overspecialisatie‘ om vanuit uitgezoemde toestand oplossingen te kunnen zien voor de uitdagingen van deze tijd!

Planten zijn dus essentieel, maar om nu te ontkennen dat permacultuur meer is dan dat… Dit hoor/zie ik evenwel regelmatig gebeuren, als er bijvoorbeeld online iets wordt gepost dat een ander aspect van permacultuur raakt dan plantjes, zoals economie of sociale permacultuur of nog wat anders, wordt er regelmatig gereageerd met zoiets als: “Wat dit nou met permacultuur te maken heeft?!” Dat zie ik dan toch als een flinke verschraling. ‘Natuurbeheerders’ staan daar als liefhebbers van verschraling van landschappen welicht bij te juichen, maar ik niet. Op deze wijze kun je uiteindelijk zelfs weer uitkomen bij een monocultuur, oftewel datgene waar permacultuur een alternatief voor beoogt te bieden. Het gaat in tegen het wezen van permacultuur. Het immer naar evenwicht & diversiteit zoekende wezen.

De naslagwerken van de grondleggers van de moderne permacultuur laten er ook geen misverstand over bestaan dat het een zowel divers als breed fenomeen is, en dat we dat nodig hebben om wat te doen aan de uitdagingen van deze tijd. De beloftes van de permacultuur zijn enorm! We kunnen van een negatieve voetafdruk een positieve maken maar dan moeten we wel veranderen van een reductionistische manier van kijken naar een holistische, kijken naar het geheel dus!

Dat stuurt op veel veranderingen op veel vlakken wat voedselproductie betreft bijvoorbeeld o.a.! een verandering van eenjarig naar vast, want lerend van de natuur (de kortste definitie van permacultuur) kom je uit op heeeeel veel vast planten met hier en daar enkele eenjarigen, en niet zoals nu gebruikelijk heeeel veeel eenjarigen met hier en daar een vaste plant.

Of zoals Professor Stuart B. Hill (Foundation Chair of Social Ecology University of Western Sydney) zegt hierover: Als de Permacultuurprincipes die David Holmgren bespreekt in zijn uitermate belangrijke boek Permaculture, Principles and pathways beyond sustainability zouden worden toegepast op alles wat we doen dan waren we goed op weg naar duurzaamheid en daar voorbij!

Meer lezen?

Lees hier ook mijn vorige blog, ‘Van monocultuur naar Permacultuur’ 🙂

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

Ken je ze ook, die berichten die stellen dat je, als je om het ‘milieu’ geeft, maar beter geen bio eten kunt eten omdat dat meer land vraagt dan ‘gangbaar’?

En inderdaad als je 2 monoculturen met elkaar vergelijkt, de een gangbaar, en de ander bio, als je dus dezelfde industriële werkwijze gebruikt, dan kun je zomaar bij een dergelijke conclusie uitkomen, zelfs zonder dat je hoeft te goochelen met cijfers. (Zie bijvoorbeeld ‘When organics goes bad’ door Geoff Lawton c.s.)

Daar zit hem dan ook gelijk het probleem, bij de monocultuur, de industriële wijze van voedselproductie. Permacultuur biedt daarvoor een alternatief, een derde weg. Deze behelst echter wel een veel grotere verandering, dan die van gangbaar naar bio… Een heel andere manier van denken die stuurt op diversiteit, op polyculturen, het kweken van eten in ecosystemen, waarvan mensen een onderdeel zijn. Dat betekent niet dat een dergelijke voedselteelt enkel maar op kleine schaal kan, Mark Shepards Herstellende Landbouw biedt daarvan een inspirerend voorbeeld op akkerbouwschaal. Reden waarom mijn collega Lucas Brouns en ik dit boek kozen om te vertalen en bewerken voor het Nederlandse taalgebied, en de motiverende en hoopgevende positieve feedback die we daarop kregen sterkt ons nog altijd. Dit boek spint prachtig uiteen hoe klein de verschillen tussen gangbare en biologische monocultures zijn. Want ja: monoculturele landbouw blijft industrie, industrie die de bodem overslaat (Hier leg ik dat ook uit in het tv-programma Melk & Honing, vanaf de 6e tot de 11e minuut van het programma), en ver, heel ver af staat van ecosystemen, hoeveel ‘eko’-keurmerken er ook op zitten. Een onderwerp dat nog veel meer bekendheid kan gebruiken!

Waar een vierkante meter van een gewas (bijvoorbeeld tuinbonen of aardbeien) op een volkstuin, met daarnaast een ander gewas echt geen monocultuur is, al helemaal niet, als er her en der ook nog allerhande ‘ondersteunende’ planten staan die ecosysteemdiensten vervullen, is er bij een bio-akkerbouwer standaard juist wel sprake van monocultures, doorgaans hectares vol met een en hetzelfde plantje erop… Een feestje voor die wezens voor wie dit gewas een feestmaal is… Er wordt in ‘biologische’ akkerbouw net als bij ‘gangbare’ akkerbouw wel aan teeltwisseling gedaan, en dat is wellicht maar goed ook, maar daarmee is het nog lang geen ecosysteem. De biodiversiteit is er extreem laag… (Vast ken je Rebbeca Hoskings documentaire A farm for the future, die met Nederlandstalige ondertitels te bestellen is bij Trans Moves.) Uiteindelijk vertraagt teeltwisseling het afnemen van de bodemvruchtbaarheid enkel, maar ze lost haar niet op.

Het is een beetje zoals met bijvoorbeeld (het overgrote deel van) de High-Tech-landbouw-vernieuwingen, je kunt er van vinden wat je wilt, maar het blijven end of pipe solutions: oplossingen die de gevolgen van een destructief systeem wat matigen, een beetje de scherpe randjes eraf vijlen, maar die niet de oorzaken van de ellende wegnemen.

Waar een moderne industriële akkerbouwer (zowel gangbaar als bio) een soort van fabrieksmanager is (zie bijvoorbeeld ‘Prairie to monoculture’ door Geoff Lawton c.s.), is een herstellend landbouwer veel meer een ecoloog, die voortdurend observeert, en reageert; een totaal ander beroep, dat meer en vooral ook andere kennis en vaardigheden vraagt. Dat verklaart ook de prachtige opmerkingen van cursisten in onze permacultuuropleidingen: “Waarom heb ik dat niet geleerd op de landbouwschool?!” of “Ik heb na deze permacultuuropleiding een veel beter beeld van het totaal plaatje van de natuur.”

Komende lente kun je meedoen aan onze cursus Permacultuur in Vogelvlucht te Utrecht, waarin we ook twee excursies naar elders doen. Zie hiervoor ook onze cursussen-pagina, waar je ook de jaaropleiding permacultuur ziet in onze interactieve webschool.

Dus je koopt geen voedsel met eko-keurmerk?

Jawel hoor, en ik doe mijn best meer vaste planten te eten, meer uit eigen tuin, van de lokale biomarkt, van Pure Graze e.d… Keurmerken vind ik daarbij wel minder belangrijk dan of het voedsel in ecosystemen geteeld is, en of het van regionale herkomst is. Ik wil een onderdeel van de oplossing zijn en niet van het probleem, maar heb tegelijkertijd niet de illusie dat we in één gemakkelijke sprong van de huidige puinhopen naar een ecoparadijs kunnen, en op het moment dat het niet lukt om op deze manieren aan al mijn voedsel te komen, dan voel ik me niet direct vreselijk (verlammend) schuldig, maar ik zie wel dat dat lang niet ideaal is en dat er nog heeeel veeeel meer verandering nodig is. Ik blijf me daarvoor inzetten en denk niet: Ach, deze zak worteltjes, meel, nootjes o.i.d… heeft een eko-keurmerk dus zal het wel goed zijn, ik heb verder geen verantwoordelijkheid meer, en stop hier maar met nadenken… Nee, ik blijf proberen bij te dragen aan grotere veranderingen, en daarbij moet ik ook toegeven dat ik ook om mijn eigen milieu geef en dat mijn keuze dus snel gemaakt is, als ik de keuze heb om wel of geen (chemisch) gif te eten… Herinner je je nog die urinetest onder Europarlementariers die allemaal round-up in hun urine bleken te hebben?

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

De beknopte zesdaagse cursus Permacultuur die in eerdere jaren al op diverse plekken plaatsvond, is dit voorjaar in Utrecht te volgen, op zaterdagen.

Toen het rondreizende circus van Stichting Permacultuur Onderwijs om technische redenen eens neerstreek in de eigen woonkamer en keuken van docent Maranke Spoor, namelijk vanwege een reeks verdiepingsdagen over voedselverwerking, bevestigden de reacties het vermoeden dat het voor sommige mensen erg prettig is om in een nog wat kleiner verband een cursus te volgen, en dat anderen het leuk vinden om onze bibliotheek te kunnen raadplegen, onze tuin te zien e.d. Daarom bieden we de zesdaagse cursus dit jaar aan in de vorm van huiskamer-sessies in Utrecht! In een luxe kleine groep dus.

Oorspronkelijke permacultuur-ontwerp-opleidingen (in het Engels afgekort als pdc’s, vanwege het permacultuur design certificate dat je ermee kunt behalen) vonden klassiek plaats als ultieme samenvatting van permacultuurwijsheid, een soort perma-rijbewijs. Deze zijn verder ontwikkeld, bijvoorbeeld in de vorm van de interactieve webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs waarin je je eigen situatie als uitgangspunt neemt terwijl je naast desgewenste uitwisseling met andere studenten, van de docenten individuele feedback krijgt op je projecten. (De jaaropleiding permacultuur, voorheen 18 lesdagen, volgen onze studenten tegenwoordig meestal in onze interactieve webschool, en daarnaast kunnen ze zich naar behoefte inschrijven voor excursies en/of verdiepingsdagen, een Oefenboerderij-sessie, of een kortere cursus zoals deze zesdaagse van komende lente.)

De zesdaagse cursussen zijn beknopter dan een pdc, die traditioneel tenminste 14 lesdagen omvat, maar wel een goed fundament om snel door te kunnen leren en oefenen, en door de kortere duur geschikt voor drukbezette mensen die (nog) niet aan een jaaropleiding toekomen of voor oud-studenten als opfriscursus. De zesdaagse bevat 2 excursie-dagen.

De voorjaarscursus is een mix van theorie en praktijk zoals alle opleidingen van Stichting Permacultuur Onderwijs. Dat geldt zowel voor de online opleidingen als voor de trainingen op diverse locaties, omdat deze mix in de praktijk doorgaans het meeste leerrendement oplevert.

Inschrijven voor deze opleiding op locatie kan via Lucas@PermacultuurOnderwijs.nl (Voor nadere informatie, zie deze pagina.)

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur, van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

De oogsttijd is zo goed als voorbij. Het heeft ook al behoorlijk gevroren. Tijd dus om de mispels te oogsten, bij ons het laatste fruit van het jaar. Later nog dan de superlate en prachtig roze “Katharina”-druif.

Mispels doen het fantastisch bij ons. Met ander fruit ondervinden we altijd concurentie van allerhande andere dieren; zelfs de appels zijn erg in trek bij de vele vogels. Maar bij mispels is dat niet het geval. We kunnen er zo veel van oogsten als we maar willen, zelfs heel laat in het seizoen!

Ook de uitdagende bodem-omstandigheden die, toen we ons bodembeheerplan nog niet hadden kunnen uitvoeren, zodanig waren dat diverse fruitbomen stierven, hebben de mispel niet kunnen deren… Het is een fantastische ‘STUN’-fruitboom: we hebben hem geplant en hier vervolgens letterlijk nooit meer wat aan gedaan. Reden genoeg om er erg enthousiast over te zijn. (STUN is een term die Mark Shepard, auteur van Herstellende landbouw, bedacht. Aanvankelijk betekende deze sheer, total, utter neglect (algehele, totale en uiterste verwaarlozing) maar zijn vrouw maakte er naar zijn zeggen van: strategic, total, utter neglect. Shepards boek is een praktisch-filosofisch boek met als ondertitel ‘Agro-ecologie voor boeren, burgers en buitenlui’. Je kunt dit boek hier inzien.

(Mispels geven ook prachtige grote bloesems, die niet zomaar wegwaaien en dus lang aan het boompje blijven zitten.)

De volgende vraag is natuurlijk: Maar wat kan je daar dan mee? Mispels zijn vrij onbekend, en toen we onlangs de historische tuin (warmoezerij) in Lent bezochten, gaven ze daar ook aan dat de mispels niet zo populair zijn, vooral omdat mensen niet zo goed weten wat ermee te doen. Sommigen eten er wel een paar, en dan als ze zo rijp zijn dat ze zacht zijn geworden (‘Zo rot als een mispel’) maar dat is maar een klein beetje natuurlijk. Voor grotere hoeveelheden heb je toch bewerkingsmethodes nodig…

Maar welke dan? Taartjes van mispels zijn heerlijk! De smaak heeft iets weg van appel-kaneeltaart… Maar net als bij appeltaart heb je ook daar maar een klein beetje voor nodig, en het verwijderen van het klokhuis is bij mispels extra veel werk omdat het klokhuis relatief groot is en er in verhouding tot het werk dus weinig overblijft. Dus ook andere verwerkingsmethodes zijn welkom. Dan komen wij uit bij bijvoorbeeld, het ontsappen.

Wij laten de mispels vaak nog even liggen, binnenshuis, met hun snuit naar beneden. (Als ze al zacht zijn bij het oogsten dan gaan ze rechtstreeks de sappan in.) Het sap wordt er dan uit gestoomd zonder dat de we de vruchten hoeven schillen of de klokhuizen verwijderen. De boel gaat heet de flessen en flesjes in, waardoor het circa een jaar houdbaar is, en de prut die overblijft wordt gecomposteerd.

Ik vind mispelsap heerlijk… Vorig jaar hadden we bij wijze van experiment wat steranijs in enkele flesjes gedaan, dat smaakte al helemaal goddelijk! En dit jaar willen we bij wijze van hexperiment eens proberen het sap te fermenteren, tot mispellimonade… Over hexperimenten en meer kun je verder lezen op deze pagina op onze website: http://permacultuuronderwijs.nl/cursussen-2/

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur, van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

“Wat kan ik doen om dat stoere boerenbedrijf dat jij hier beschrijft te helpen?!” Tijdens lezingen, workshops en opleidingen permacultuur die ik verzorg, krijg ik nog weleens deze zeer terechte vraag. En: “Waar zitten die bedrijven die goed boeren?”

Nu is het inderdaad belangrijk om deze te steunen… Antwoord onder de berichten op sociale media over deze blogpost dan ook vooral met bijvoorbeeld… Ik vind Pure Graze, Remeker, Tuinderij De Volle Grond fantastisch, want … (Links naar websites met lijstjes van dergelijke goede boeren zijn ook zeer welkom in de commentaren op sociale media.)

Maar wat ook belangrijk is, is dat we niet met zijn allen enkel bij enkele pioniers de deur plat gaan lopen terwijl er verder weinig verandert… Daarom vind ik het belangrijk om bij het doen van inkopen altijd kritisch te blijven, ons te blijven informeren, te kijken wat er lokaal verkrijgbaar is, en wat daaraan te verbeteren valt… Soms is het niet reëel voor een bedrijf om nu een volgende duurzaamheidsslag te slaan omdat het economisch niet lukt, en net zo goed is er ook niet altijd tijd voor een praatje met een bezoeker van de boerderijwinkel, bijvoorbeeld omdat het net de top is van de oogsttijd. Maar dan nog kan een vraag die veel gesteld wordt op een rustiger moment wel aandacht krijgen, al was het maar via een bericht aan iedereen op de website. En wie weet wat daar allemaal voor moois uit kan ontstaan: verdere toename van kennis over wat wel en niet kan (binnen het huidige economische systeem), meer crowdfunds voor vernieuwing, wat al niet …

… en ook een toename van inzicht in waar grotere veranderingen nodig zijn. Daarom zijn initiatieven als een @nder soort geld van Stro (Social Trade organisation), het theater ‘Door de bank genomen’ van De Verleiders, De Blije Bank, maar ook De War, Het Levende Dorp, Transition Towns, Omslag en andere kantelaars nu essentieel…

Met essentieel bedoel ik niet dat het alleen om de 1 draait, en niet om de ander., niet alleen om hét ene of om hét andere… Niet alleen-maar-praktijk of alleen-maar-theorie, geen alleen-maar-planten in plaats van dieren, geen hadden-we-maar-een-sterke-leider of links-in-plaats-van-rechts of alleen-maar dit-in-plaats-van-dat. Het is niet zo zwart-wit… Daar geloof ik niet in.

Voor mij zijn het allemaal schijntegenstellingen. Ik houd bij mijn keuze waarvoor ik me inzet wel rekening met de mate van verandering die een initiatief kan veroorzaken, en uiteraard met mijn eigen kennis en kwaliteiten.

Ook is het belangrijk waar ik plezier aan beleef. Want om met Rob Hopkins te spreken, “If it isn’t fun it isn’t sustainable”.

Hier gaat ook de projectmanagementmethode Dragon Dreaming van uit: dragon dreaming is een projectmanagmentmethode waarin duizenden jaren ervaring van Australische aboriginals ligt besloten. Ze bevat diepe patroonkennis. Stichting Permacultuur Onderwijs heeft dragon dreaming gebruikt bij het ontwikkelen van haar permacultuur-webschool en O boy, wat was dat een empowering experience! 🙂

Be the change! Wacht niet op deze of gene, loop niet allemaal als een kip zonder kip achter enkelen aan, maar zorg dat er veel meer komen, zonder de stoere pionier-pioniers te laten vallen….
Evenwicht en diversiteit daar draait het voor mij om.

[1000 drawings, in Cobra Museum te Amstelveen, maart 2013]

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur, van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

Tijdens een permacultuurworkshop die ik recent gaf heb ik een bekentenis gedaan… “Wij zijn blaadjesjagers!” Dit maakte al eerste reactie uit het publiek los… “Ohhh! Dat heb ik al gedacht maar ik durfde niet…” “Ja, en ik ook,” zei een ander, “ik vroeg het me af of ik dat niet zou moeten worden. Als je tenminste bedoelt wat ik denk dat je bedoelt…”

Ja, inderdaad: als er in de herfst mooie hopen blad op de straat liggen dan jagen we die na… Op de tegels ligt dat bladgoud maar in de weg, en dan zijn we de veegwagentjes graag voor… Wij gaan dus met de fietskar en een aantal hele grote zakken de straat op op zoek naar bladgoud. Hiermee vullen we onze zakken… “Ja maar, dan kan iedereen het zien!” zegt een van de cursisten… Jazeker, en als iemand ons aanspreekt, dan maken we een praatje! Dan leggen we het even uit; mensen zijn vaak best geïnteresseerd… “Welke boom is dat ook alweer?” vroeg een voorbijganger pas geleden bijvoorbeeld. “En wat ga je met dat blad doen?” Een dekentje voor onze tuin maken… Als wij onze tuin ‘winterklaar’ maken, dan voegen we organisch materiaal toe in plaats van het weg te halen…. “Ohh dat klinkt goed!” En weg was ze weer…

Nu vraag je je misschien af of het wel zoden aan de dijk zet voor je tuin zoiets, want een zak is natuurlijk zomaar vol en je hebt nogal wat nodig om de bodem goed te voeren. Jazeker wel, maar van de andere kant is het vooral volumineus materiaal, dus als je het flink aanstampt dan gaat er nog aardig wat in… We gaan er dan ook lekker op dansen als de zak vol is, zo stamp je het lekker aan!

“Doe je dat midden op straat?” vraagt een van de cursisten. Ja, midden op straat! Lekker dansen zouden meer mensen moeten doen… Het wordt er hooguit gezelliger van nietwaar? Wat zou jij ervan vinden als je meer dansende mensen op straat zou zien?

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur, van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

De plek waar ik 7 november een benefietlezing /tegenlicht meetup over permacultuur houd is een heel bijzondere. Nederland kent een aantal prachtige transitie-initiatieven, daar waar er aan een plan B gewerkt wordt, voor een nieuwe netwerksamenleving, passend in veranderende tijden gekenmerkt door klimaatverandering, een crisis in de rechtstaat/democratie, overspecialisatie, en noem maar op. Waar pioniers werken die ervoor kiezen om onderdeel van de oplossing te zijn in plaats van onderdeel van het probleem.

Veel meer verbindingen, dan met blote oog te zien

DeWAR in Amersfoort is hiervan een prachtig voorbeeld: ze is een heel brede broedplaats en transitie-initiatief. Ze is dus zeker niet een puur culturele broedplaats zoals regelmatig gesuggereerd wordt. Sterker nog, een enkel woord als omschrijving schiet eigenlijk steeds tekort.

Er zijn in DeWAR zeker kunstenaars maar kunstenaar is een hokje dat voor lang niet iedereen aldaar passend is. Ze bestaat uit pioniers van velerlei aard, van technische & bio-labdieren tot juristen, economen, theatermakers, permaculturisten & andere ondernemende (!) wereldversleutelaars, en meer, veel meer dan ik hier kan omschrijven.

Het barst er met andere woorden van de diversiteit. En vaak is het ook nog zo dat er een combinatie van deze zaken verenigd is in een persoon; diverse persoonlijkheden dus. Diversiteit draagt bij aan veerkracht en diversiteit is ook de kern van permacultuur.

Als je zoiets uit haar omgeving losrukt dan maak je heel erg veel stuk, net zoals het zeer de vraag is of een plant of dier dat onnadenkend uit haar ecosysteem losgerukt wordt, en op een andere plaats met hele andere omstandigheden wordt neergemikt, het overleeft: ze mist dan namelijk ook een hoop, vaak essentiële, verbindingen. Op de locatie van DeWAR zijn heel veel verbindingen ontstaan, heel veel meer dan je ooit met het blote oog zien kunt. De veerkracht die daaruit voortvloeit gooi je met het badwater weg als je zoiets verplaatsen of verspreiden wilt… niet doen dus!

“Een stoet van zo’n 400 mensen van De WAR trekt in parade naar het stadhuis om hun bezorgdheid te uiten bij de voorgenomen verkoop van het terrein aan een projectontwikkelaar. Er zijn tenminste 12 mobiele opstellingen mee met informatie over evenzoveel initiatieven die onderdak vinden in De WAR, bedoeld om raadsleden een beter zicht te geven op wat zich daar allemaal afspeelt. Het is een gedenkwaardige bijeenkomst waarbij de hal van het stadhuis afgeladen vol staat.” [bron: logboek DeWar, 11 oktober 2016] (filmbeelden via de link verderop hier in deze blogpost)

En waar interdisciplinariteit tegenwoordig zelfs op de langst bestaande universiteiten hip aan het worden is, en men verwoede, dappere pogingen doet uit het specialistische kokerdenken los te raken is dat bij deWAR de tweede of wellicht zelfs de eerste natuur, want daar heerst er geen ‘zo hoort het nu eenmaal’. Er is vooral open mindedheid, ruimte voor vernieuwing. En dat, terwijl de fysieke ruimte al een tijdje knelt, want DeWAR huurt nu één derde van de oude luciferfabriek (Warren Jenkinson-complex) maar zou waarschijnlijk het geheel vlot kunnen vullen met meer pionierende huurders, die niet alleen elkaar maar de hele samenleving versterken kunnen. De plek waar deWAR nu zit is daarvoor uitermate geschikt. Het is er bepaald geen saai bedrijfsverzamelgebouw waar de mensen een specifiek omschreven beroep hebben of iedere kunstenaar vooral op zijn eigen eilandje bezig is en doorgaans veilig binnen zijn eigen hokje blijft. Er is ook bepaald geen introverte subcultuur, maar veel meer een openbare plaats waar iedereen welkom is. Je komt er aan en ziet een stukje stadstuin en het kascafé (in een kas dus), een plek waar je welkom bent, of je er nu vaak activiteiten bezoekt of er nog nooit eerder geweest bent.

Intermezzo ~ Enkele twitterberichten ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

Gemeentelijke functies

Het is een soort van moderne meent (commons), een woord direct verwant aan het woord gemeente, een plek die maatschappelijke functies vervult. Mede daarom vond (en vind) ik het ook logisch dat de gemeente dit stukje van haar vastgoed verhuurt aan DeWar. Flink subsidie erop toe geven zou logisch zijn (immers nog altijd veel goedkoper dan als gemeente zelf deze rol proberen te vervullen)… Maar daar vraagt DeWar niet eens om: de boel bedruipt zichzelf al jaren.

Desondanks komt zo’n vrije plaats als DeWar al snel een beetje bedreigend over, hoezeer de betrokkenen ook hun best doen. Alleen al het niet-in-hokjes-passen is eng, daarom is het best te begrijpen dat er een mismatch lijkt te zijn tussen de gemeente en DeWar; hier is niet eens onwil voor nodig, want beide organisaties zijn naar hun aard zo verschillend (en politicus of ambtenaar zijn in deze tijd kent ook zo haar uitdagingen) dat het met de beste wil van de wereld nog moeilijk is elkaar te begrijpen. En toch blijft het essentieel te proberen elkaar te vinden. DeWar heeft de gemeente, en andere betrokkenen alweer een uitnodiging gestuurd, denkt u mee?

Stuiteren

U kunt er de samenleving letterlijk mee vooruit helpen. Uit de enorme steun die DeWar ontvangt blijkt maar weer dat hier vanuit zeer diverse hoeken, enorm veel behoefte aan is.

Er gebeurt zo veel in DeWar en het is allemaal zo interessant, dat ik uit moet kijken dat mijn hoofd er niet te hard van gaat stuiteren, en ik helemaal in DeWAR raak of ehhh is dat juist opzet ~ of zelfs noodzaak?!

Benefietlezing over permacultuur

7 november a.s. geef ik op DeWar een benefietlezing over permacultuur, in de vorm van een Tegenlicht-Meetup.Maandag 7-11-2016 Tijden 19-22uLocatie De War (www.dewar.nl)Organisatie Maranke Spoor (Stichting PermaCultuur Onderwijs) en Laura (De War en andere voedselinitiatieven)Onderwerp De Stad als voedselbronBijdrage: Op www.dewar.nl staat wat jij kunt doen, bijdragen, alle steun wordt zeer gewaardeerd!!Om 19uur wordt de uitzending Groen Goud van VPRO TegenLicht gekeken http://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2011-2012/groen-goud.htmlDaarna neemt Maranke Spoor het woord, en nog enkele anderen, daarna vind een dialoog plaats. Met o.a. Het Voedselcollectief (Abel Herzbergen), CSA eemstadboerderijen, Tuinpark Laakzijde, het eveneens bedreigde Franciscaans millieuproject Stoutenburg, en diverse anderen.

Na deze sprekers gaat ‘Open Toko’ van start. Met deze Toko gaan we samen op zoek naar de mogelijkheden om de stad als voedselbron om te zetten.

Meer zien, en dingen doen?

Kijk de geweldige filmpjes en sluit je aan bij:

http://www.dewar.nl/?nl/toekomstindewar

toekomstindewar

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.

Heb je dat ook weleens, dat je verrassend sterk van mening verandert? (Ook wel leren genoemd ;-)) Het woord heks is voor mij momenteel een geuzennaam. Een geuzennaam voor een wijze mens, iemand met een bovengemiddelde kennis van de natuur waarvan we allemaal een onderdeel zijn, maar zeker niks bovennatuurlijks! Het is dus zeker niet zo dat ik me van een praktisch/academisch/filosofisch/’poten in de klei’-type heb ontwikkeld tot zweefteef, en dat gaat ook niet gebeuren, vermoed ik.

Wel ben ik enthousiast over:
1) Een oud-cursist die mij vraagt om verdiepingsdagen over die superleuke lesdag met als thema ‘zelf je voedsel bewaren en verwerken’, in de jaaropleiding permacultuur, daarmee duidelijk doelend op de wens om meer inzicht te verkrijgen (anders dan receptjes te volgen). Inmiddels worden deze verdiepingsdagen de Heksendriedaagse genoemd, en reeds 4 keer gegeven aan wederom heerlijk enthousiaste cursisten met een schier oneindige kennishonger.
2) Deze vrolijke muziek met een geschiedenisles als boeiende inhoud.

De geschiedenisles uit deze vrolijke muziek en inmiddels diverse andere bronnen, hebben mij geleerd dat er ook in delen van het verleden veel geoordeeld werd over het hebben van kennis van de natuur. De macht die ervan uitgaat kan blijkbaar als iets bedreigends worden ervaren.

En nu zie ik het woord heks dus als geuzennaam, voor mensen die we goed gebruiken kunnen, terwijl ik het eerder waarschijnlijk net als sommigen die op onze blogs reageren waarschijnlijk als iets afkeuringswaardigs, onwetenschappelijks, zweverigs had gezien, werkelijk het laatste waar ik mee geassocieerd zou willen worden.

Maar nu kun je me geen groter compliment geven. Ik word tegenwoordig ook wel fermentosaurus hex genoemd, een prachtige woordspeling voor een fermentista, die traditionele fermentatie-culturen in leven houdt! Zeer vereerd. Ik denk namelijk dat we in deze onstuimige tijd, waarin veranderingen broodnodig zijn, een mentale instelling nodig hebben die opener is dan die van mij voorheen was… Niet meer in één paradigma blijven hangen, omdat dat ‘de’ al dan niet ‘wetenschappelijke’ waarheid zou zijn, maar dingen opnieuw durven bekijken met de verwondering van een kind.

Pogen niet langer te oordelen over het anders zijn van een ander, hoewel dat menselijk is.

En wellicht denk je nu van ja maar dat doe ik ook niet! En toch bestaat er allerhande discriminatie die welig tiert…. Hoe zou dat dan toch komen? Als ik terugdenk aan mezelf ‘vroegah’ dan ehhh was ik welliswaar groot voorstander van gelijke behandeling van alles wat in de Algemene wet gelijke behandeling wordt genoemd (homos, negers, vrouwen…) en het eerste artikel van de Nederlandse grondwet is het eerste en enige wetsartikel dat ik ook uit mijn hoofd leerde (ondanks het feit dat ik mijn rechtenstudie echt wel afgerond heb he he…) Het uit het hoofd leren van wetsartikelen is natuurlijk tamelijk onzinnig en gelukkig ook niet wat je tijdens een rechtenstudie doet, maar voor het gelijksheidsbegingsel / discriminatieverbod in het allereerste artikel van onze grondwet maakte ik graag een uitzondering… Zie hier het resultaat (je moet maar even van me aannemen dat ik dit nu niet heb opgezocht):

“Allen die zich in Nederland bevinden worden in gelijke gevallen gelijk behandeld; discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of welke grond dan ook, is niet toegestaan.“

In het niet discrimineren van mensen op grond van hun geslacht of hun ras was ik al vlot vrij goed… (Niet perfect, maar toch vrij goed.) Niet discrimineren vanwege godsdienst of levensovertuiging was toch al een wat grotere uitdaging, hoewel ik daar ook in de loop der tijd steeds beter in geworden ben… (Ik ben bijvoorbeeld van atheïst, agnost geworden, iemand die het niet weet, i.p.v. Iemand die een oordeel heeft over een ander zijn geloof.)

Maar dat laatste stukje van Art.1, “… op welke grond dan ook” was toen eigenlijk een ramp bij mij! Als iemand iets deed wat ook maar als ‘zweverig’ gezien zou kunnen worden, dan had ik mijn harde oordeel al klaar! Gevaarlijke nonsens, dacht ik dan. Of: Belachelijk, het lijken wel heksen!!!! Dáár wil ik niet mee geassocieerd worden… En meer van dat soort gedachten. Dat heksen van oorsprong vooral wijze wezens waren met een bovengemiddelde kennis van de natuur, dat wist ik toen nog niet. Ik had er geen idee van, maar ik had er wel mijn oordeel over klaar! En dat nu probeer ik steeds minder te doen.

Om diversiteit (de kern van permacultuur) een echte kans te geven en ruimte te bieden en bij voorkeur bij te dragen aan noodzakelijke veranderingen van deze tijd.

Marankes blog

Maranke Spoor is docent permacultuur, tegenwoordig ook in de interactieve permacultuur webschool van Stichting Permacultuur Onderwijs. Maranke begon al op jonge leeftijd als tuinier. Op elke plek waar ze woonde zorgde ze al snel voor een eetbare siertuin: op balkon en dakterras, in schooltuin en moestuin. Maranke is opgeleid als jurist, een beroep dat ze o.a. in de vorm van docent recht tot 2010 uitoefende, is initiator van www.weggeefwinkels.nl en sinds 2010 docent permacultuur. In die hoedanigheid verzorgde ze reeds vele opleidingen op het gebied van permacultuur/voedselbossen. Verder is ze sinds 2013 voorzitter van Stichting Permacultuur Onderwijs, vertaalde en bewerkte ze samen met haar collega Lucas Brouns Engelstalige permacultuur-literatuur (Herstellende Landbouw van Mark Shepard en Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein) en is ze illustrator en auteur van: ‘Permacultuur, Wat is dat!?’, een eboek dat in juni 2015 is verschenen.